حكم آباد در گذر تاريخ
آشنائى اجمالى با منطقه قديمى حكم آباد تبريز
قدمت و وجه تسميه حكم آباد
چنين نقل شده است كه «غازان خان مغول»(1) وقتى به حكومت رسيد، شنب غازان تبريز را به پايتختى حكومت و مركز امور ديوانى خود برگزيد و به اهالى ساكن در آن محل دستور داد به جاى ديگرى كوچ كنند. اهالى آنجا به ناگزير از ترك محل شدند. عده اى از مردم به شمال شنب غازان كوچ كردند. نام آن محل بخاطر كوچ آنان، «كوشك»(2) ناميده شد. مردم پس از آنكه رحل اقامت افكندند، بدليل مستعد و حاصلخيز بودن زمين هاى اطراف محل سكونتشان، به كشاورزى و سبزيكارى پرداختند. چون اغلب افرادى كه كوچ كرده بودند به سبزيكارى اشتغال داشتند، به اين منطقه «هامى كاوار» مى گفتند. «هامى» در زبان تركى به معنى «همه» و «كاوار» به معنى «سبزى خوردن» مى باشد، كه مراد از اتلاق «هامى كاوار» يعنى «همه سبزيكار» بوده است. از آنجا كه بسيارى از عناوين و اسامى محلات قديمى مشابهى از اسامى اصلى و حقيقى آنهاست كه به مرور زمان دچار تحريف لفظى و معنوى شده اند، «هامى كاوار» نيز با استمرار در تلفظ، در لفظ عاميانه به «حكماوار» و در دفاتر ثبت و آمار توسط آمارنويسان به «حكم آباد» تغيير يافته است كه با تغيير و تحريف در لفظ، ماهيت و معنى اسم نيز كاملاً عوض شده است.
با اين وصف و با استناد به شواهد و قرائن تاريخى، پيدايش «حكم آباد» به زمان «غازان خان مغول» و بدستور وى برمى گردد.
موقعيت طبيعى و جغرافيائى
حكم آباد منطقه اى است تقريباً بزرگ و قديمى كه از به هم پيوستن كوچه ها و محله هاى مختلف شكل يافته است. اين منطقه در شمال غرب تبريز واقع است كه از جنوب به شنب غازان، شهرك امام خمينى قدس سره، كوى دامپزشكى و محله آخونى و از شمال به محله اميرزين الدين و جمشيدآباد قديم و خيابان علامه محمدتقى جعفرى قدس سره و از شرق به محله ويجويه و خيابان بهار و از غرب به قراملك و جاده سنتو منتهى مى شود. حدود و مساحت اين منطقه را بطور دقيق نمى توان برآورد ساخت ولى بطور تقريبى مى توان گفت محدوده اين منطقه به طول 3 كيلومتر از شرق به غرب و به عرض 3 كيلومتر از شمال به جنوب مى باشد.
در گذشته حكم آباد دو دروازه داشت، يكى در ضلع شرقى كه در روبروى بانك ملى شعبه حكم آباد واقع بود و ديگرى در غرب حكم آباد كه به دروازه كوشك معروف بود.
مهمترين كوچه ها و محله هاى حكم آباد عبارتند از محله قاضيارباشى و ديزج در شرق حكم آباد، منطش و قوچداشى در جنوب و جنوب شرق كه در گذشته به جهت قرار گرفتن دو عدد سنگ تراشيده شده به شكل قوچ در ورودى آن محله، به قوچداشى معروف شده است. محله اره گر و قره بيگ (كوى شهيد وفائى) در جنوب و جنوب غربى و كوشك و باغلارباشى در غرب و محله ملاعلى و تيكانچى لر (خارفروشان) در شمال و شمال غرب.
حكم آباد چهار ميدان داشت كه به ترتيب از شرق، ميدان حاج حيدر كه ميدان ماشين نيز مى گفتند، سپس ميدان حمام بود كه «آراميدان» (ميدان وسط) نيز مى ناميدند، بعد از آن ميدان چشمه بود كه به جهت قرار گرفتن غسلخانه در آن ميدان، ميدان ميردشير(ميدان مردشو) نام يافته بود، چهارمين و آخرين ميدان، به ميدان سبزى و ميدان بزرگ معروف بود كه اين ميادين شكل قديمى خود را تا احداث خيابان شهيد رنجبر، حفظ كرده بودند ولى در سال 1375 با مسيرگشائى حكم آباد، به جز قسمتى از ميدان سبزى، ساير ميادين در مسير خيابان فعلى قرار گرفتند.
اماكن دينى و مذهبى
از مساجد معروف و قديمى حكم آباد مى توان مسجد سادات (كوشك سابق)، مسجد مصعب بن عمير (حاج محمدعلى)، مسجد بزرگ، مسجد قدس (وايانلو)، مسجد فجر (پيراره گر)، مسجد روح اللَّه (حاج كاظم)، مسجد ولايت، مسجد شهيد مدنى (روباز)، مسجد امام زمان(عج)، مسجد علوى، مسجد امام حسين عليه السلام، مسجد خاتم الانبياءصلى الله عليه وآله وسلم، مسجد انصار(قوچداشى)، مسجد شهيد مطهرى (ميراحمد)، مسجد ملاعلى، مسجد حاج عباس، مسجد حضرت وليعصر(عج)، مسجد حاج على اكبر و مسجد حضرت ابوالفضل(س) را نام برد. علاوه از اين، وجود چندين تكيه و حسينيه و هيئات عزادارى حسينى و جلسات آموزش قرآن و معارف اسلامى نيز بر فضاى معنوى اين منطقه افزوده است.
موقعيت اجتماعى و فرهنگى حكم آباد
اهالى فرهنگ دوست حكم آباد علاقه خاصى به تحصيل علم و دانش، خصوصاً تعليمات دينى داشته و دارند. آن زمان كه مدارس به شكل امروزى وجود نداشت، اهالى توسط علماى محل، اقدام به تشكيل مكتب خانه نمودند. مرحوم ملا بخشعلى مكتب دار نخستين مكتب در حكم آباد بود.
دومين مدرسه در تبريز پس از مدرسه رشديه، در حكم آباد تأسيس گرديده است. پيشتازى اين منطقه در تأسيس دومين مدرسه در تبريز، تأسيس هنرستان كشاورزى تبريز و مدارس فرقانى (هاجر فعلى) و پاسارگاد(محدثه فعلى) را در پى داشته است.
از ديگر سوابق و افتخارات فرهنگى اين منطقه مى توان به طراحى و تأسيس نخستين ستاد يادواره مردمى و منطقه اى شهداء كه با عنوان يادواره شهداى منطقه حكم آباد تبريز معروف است و هنوز هم به فعاليت مى پردازد اشاره نمود كه اين طرح و حركت، نمونه و الگوئى براى شروع فعاليت ساير يادواره ها در ديگر شهرها و استان هاى كشور گرديد. اهداف و نحوه شكل گيرى اين يادواره به اختصار در مقدمه اين كتاب آمده است. از آثار فرهنگى اين يادواره، طراحى، نقاشى و نصب و تعويض تصاوير شهداء بر روى تابلوى بيل بورد يادواره واقع در چهارراه تقاطع خيابان بهار و آذربايجان مى باشد كه هر هفته همزمان با ايام سالگرد شهادت شهداء انجام مى شود. تأليف و انتشار ويژه نامه يادواره همزمان با برگزارى اجلاس يادواره در سال 1375 و تأليف و انتشار ويژه نامه وصال مربوط به زندگانى شهيد محراب آيت اللَّه مدنى قدس سره، تأليف و انتشار كتاب «تنهائى و پايدارى»، روايتى از حيات و مبارزات شهيد محراب آيت اللَّه سيدمحمدعلى قاضى طباطبائى قدس سره مى باشد كه پيش از اين مجموعه به طبع رسيده اند.
وضعيت و سابقه سياسى
نام حكم آباد در تاريخ نهضت مشروطه ايران بارها آمده است. در آن دوران حكم آباد كه به مثابه دروازه اى براى شهر تبريز بود نقش مهمى در دفاع از مشروطيت داشته است. اهالى حكم آباد به دليل آگاهى و ديانت و روشنگرى علمائى همچون مرحوم «آخوند فاضل» كه از علماى برجسته حكم آباد بود، غالباً مشروطه خواه بودند و براى دفع استعمار و استبداد و ايادى مزدورش تا پاى جان ايستادند.
در جريان نهضت عاشورائى حضرت امام خمينى قدس سره نيز مردان و جوانان غيور و غيرتمند اين منطقه همگام با امت اسلامى براى حاكميت اسلام و پيروزى انقلاب اسلامى از هيچ كوششى فروگذار نكردند. جا دارد از مسجد ارشاد، مسجد يادها و خاطره ها، كه از مراكز مهم و فعال سياسى و فرهنگى دوران مبارزه با رژيم ستمشاهى بود ياد شود و خاطره شهيد والامقامى كه حكم آباد در روز تاريخى قيام 29 بهمن سال 1356 تبريز تقديم امام و انقلاب نمود گرامى داشته شود.
در راهپيمائى هاى پيش از انقلاب، صف راهپيمايان و تظاهركنندگان حكم آباد از جمله كم نظيرترين و طولانى ترين صف هاى راهپيمائى شهر تبريز به شمار مى آمد.
پس از پيروزى انقلاب اسلامى، خفاشان شب پرست و اصحاب زر و زور و تزوير كه چشم ديدن خورشيد را نداشتند، با هدايت استكبار جهانى و ايادى مزدورش كمر به هدم انقلاب نوپا بستند. انقلابى كه ثمره مجاهدت و خون هزاران شهيد مظلوم بود. در تبريز هم جبهه نفاق با عنوان حزب موسوم به خلق مسلمان، دست به خيانت و خرابكارى مى زد. خوارج زمان متأسفانه در حكم آباد نيز كانونى براى توطئه ايجاد كرده بودند كه خوشبختانه با آگاهى مردم و مقاومت و مجاهدت جوانان از جان گذشته اين منطقه، عدّه و عدّه آن معاندين براى هميشه برچيده شد و خط امام و انقلاب پيروز گشت.
حكم آباد در 8 سال دفاع مقدس
با نظر به وسعت و ميزان جمعيت حكم آباد، تقديم 200 شهيد حماسه آفرين و دهها جانباز و آزاده صبور و حضور صدها رزمنده داوطلب در ميادين نبرد، خود حاكى از نقش اين منطقه در دوران دفاع مقدس مى باشد. همچنين اهالى حكم آباد علاوه از حضور مستقيم در جبهه هاى نور، بصورت نقدى و غير نقدى نيز به پشتيبانى از جنگ و جبهه مى پرداختند.
اين منطقه در دوران دفاع مقدس بارها در معرض آماج بمب هاى هواپيماهاى جنگى عراق قرار گرفت. از جمله در بمباران روز 22 بهمن سال 1365 تبريز كه كوى شهيد وفائى حكم آباد نيز بمباران شد، بهمن جوادى و همسرش و خانم وجيهه عليپور پرويزيان به شهادت رسيدند و صدها خانه و كاشانه مردم نيز آسيب ديد و چندين نفر از اهالى منطقه مجروح گرديدند.
پی نوشت:
1 - غازان خان قبل از تشرف به دين اسلام، بودائى بود وى پس از مسلمان شدن، نام «محمود» بر خود نهاد و نخستين فرمان حكومتى او پذيرش دين اسلام و تشويق مغولان براى تشرف به آئين اسلام بود. او در سال 1304 ميلادى، 703 ه .ق درگذشت و در مقبره اى كه خود در شنب غازان بنا كرده بود مدفون شد.
2- محله پشت مسجد سادات